Οι απαρχές της ανθρώπινης δημιουργικότητας

Οι πρόγονοι του ανθρώπου δεν ήταν πάντα τόσο επινοητικοί, όσο ο σημερινός άνθρωπος. Αν και το γενεαλογικό δέντρο του ανθρώπου ξεκινά πριν περίπου 6 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, επί 3,4 εκατομμύρια χρόνια τα πρώιμα μέλη της οικογένειας δεν άφηναν πίσω τους δείγματα επινοητικότητας, γεγονός που πρέπει να οφείλεται στο ότι η συλλογή της τροφής γινόταν κυρίως με τα χέρια και ξύλινα ραβδιά για σκάψιμο και τρύπημα, τα οποία δεν διατηρήθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Εκείνη την περίοδο κάποιοι από τους περιφερόμενους ανθρωπίδες άρχισαν να πελεκάνε πέτρες που σπάνε σε κοφτερές φέτες, χρησιμοποιώντας άλλες πιο σκληρές πέτρες ως σφυριά, για να φτιάξουν τα πρώτα πέτρινα εργαλεία. Στο πλαίσιο του υπόλοιπου ζωικού βασιλείου, ήταν μια πράξη εκπληκτικής ευφυίας, που ωστόσο δεν είχε την ίδια εντυπωσιακή συνέχεια για πάρα πάρα πολύ καιρό. Οι πρώιμοι πρόγονοί μας φαίνεται ότι κατασκεύαζαν τον ίδιο τύπο πέλεκυ επί 1,6 εκατομμύρια χρόνια, με ελάχιστες βελτιώσεις...

Μέχρι πρόσφατα πολλοί ερευνητές θεωρούσαν ότι η ανθρώπινη ευρηματικότητα ξεκίνησε περίπου την περίοδο της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής, πριν από 40.000 χρόνια, όταν ο χόμο σάπιενς εκδήλωσε αυτό που έμοιαζε με απότομη θαυμαστή έκρηξη εφευρετικότητας στην Ευρώπη, κατασκευάζοντας κολιέ από κοχύλια, ζωγραφίζοντας στα τοιχώματα σπηλαίων μορφές ζώων της εποχής των παγετώνων και άρχισε να κατασκευάζει ποικιλία πέτρινων και κοκάλινων εργαλείων. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στην υπόθεση ότι κάποια τυχαία γενετική μετάλλαξη που συνέβη εκείνη την εποχή οδήγησε σε ένα άλμα στην ανθρώπινη αντίληψη, προκαλώντας ένα «μπιγκ μπανγκ» δημιουργικότητας.

Ωστόσο, τα νέα δεδομένα αμφισβητούν έντονα τη θεωρία της θαυματουργής μετάλλαξης. Τη δεκαετία που πέρασε αρχαιολόγοι σε όλο τον κόσμο ανακάλυψαν πολύ αρχαιότερα ευρήματα τέχνης και «προχωρημένης» τεχνολογίας, πράγμα που σημαίνει ότι η ανθρώπινη επινοητικότητα εξελίχτηκε από πολύ νωρίτερα, ακόμη και πριν την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου, του σοφού ανθρώπου (homo sapiens). Ομως, κι αν η δημιουργικότητα γεννήθηκε πολύ νωρίς, σιγόκαιγε για εκατομμύρια χρόνια, πριν τελικά ανάψει σαν πυρκαγιά στον σύγχρονο άνθρωπο, στην Αφρική και στην Ευρώπη. Τα στοιχεία φαίνεται να δείχνουν ότι η εφευρετικότητα δεν εμφανίστηκε μονομιάς σε πλήρη ανάπτυξη στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου, αλλά κέρδιζε ορμή στη διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων ετών, τροφοδοτούμενη από ένα σύνθετο μείγμα βιολογικών και κοινωνικών παραγόντων.

Από τη μια μεριά, ο εγκέφαλος των ανθρωπιδών μεγάλωσε, από τα 450 κυβικά εκατοστά του αυστραλοπίθηκου, στα 930 κ.ε. του ανθρώπου του ορθού (homo erectus), φτάνοντας στα 1.330 κ.ε. του σημερινού ανθρώπου, όπου φιλοξενούνται 100 δισεκατομμύρια νευρώνες, οι οποίοι συνδέονται με 165.000 χιλιόμετρα καλυμμένων με μυελίνη νεύρων, δημιουργώντας 150 δισεκατομμύρια συνάψεις. Πέρα από την αύξηση του μεγέθους, έγινε σταδιακά μεγάλη αναδιοργάνωση της φυσιολογίας του εγκεφάλου, με το μετωπιαίο φλοιό, ενορχηστρωτή της σκέψης και του προγραμματισμού να κερδίζει συνεχώς έδαφος. Επί δεκάδες χιλιάδες χρόνια ο homo sapiens, πιεζόμενος από την εξελικτική ώθηση της φυσικής επιλογής, βελτίωνε την ικανότητα να περνάει από την αναλυτική στη συνδυαστική σκέψη και αντίστροφα, μέχρι που όλα τα κομμάτια του παζλ, από πλευράς φυσιολογίας και βιοχημείας, ήρθαν στην κατάλληλη θέση, εκείνη που του έδωσε τη δυνατότητα να αρχίσει να αξιοποιεί πραγματικά το μεγάλο του εγκέφαλο.

Αυτή η εξέλιξη στον σύγχρονο άνθρωπο πραγματοποιήθηκε μόνο χάρη στην κοινή δράση κατά ομάδες για ένα σκοπό, όπως το κυνήγι, και κατόπιν στην εργασία, στη μετάδοση της γνώσης από τον έναν άνθρωπο στον άλλον και από τη μια γενιά στην επόμενη. Τόσο τα ιστορικά δεδομένα, όσο και οι προσομοιώσεις σε υπολογιστή επιβεβαιώνουν τη σχέση εκδήλωσης μεγάλης επινοητικότητας με τη συγκρότηση μεγάλου μεγέθους ανθρώπινων κοινοτήτων. Η διαδικασία επιταχυνόταν, όσο συγκροτούνταν μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες και όσο αυτές οι ομάδες επικοινωνούσαν και αλληλεπιδρούσαν στο πλαίσιο της οικονομικής παραγωγής, αρχικά της πρωτόγονης κοινωνίας και κατόπιν της δουλοκτητικής, φεουδαρχικής και καπιταλιστικής, για να φτάσουμε στο σήμερα, που η απόλυτη κοινωνικοποίηση της παραγωγής απαιτεί ριζική αλλαγή του τρόπου παραγωγής, ώστε η ανθρώπινη δημιουργικότητα να εξελιχτεί παραπέρα. Ενας ηλεκτρονικός υπολογιστής, ένα φύλλο μετάλλου ή πλαστικού δεν είναι προϊόν του κόπου και της επινοητικότητας ενός ανθρώπου. Οποιοδήποτε δημιούργημα του ανθρώπινου πολιτισμού, ειδικά σήμερα, οικοδομείται και εμπεριέχει αμέτρητες ιδέες και ώρες δουλειάς εργαζόμενων ανθρώπων, σε μια ακολουθία που αν την παρακολουθήσει κανείς σε βάθος εκτείνεται ως το παλαιολιθικό παρελθόν μας.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»